[youtube=https://www.youtube.com/watch?v=-Ul0Qre4Z48&w=760&h=340]
Grio Geleneği ve Ngoni
Batı Afrikalı Mande halklarının kadîm sazı Ngoni, binlerce yıl geriye giden kökeni ile belki de dünya üzerindeki en eski telli sazlardan biridir. Ağaç veya su kabağından yapılan gövdesinin üzerine genellikle oğlak derisi gerilir. Perdesiz bir saz olan Ngoni’nin sapı da ağaçtan yapılır. Telleri, deriden yapılmış hareketli şeritlere bağlanarak, çalgının sap kısmına tutturulur ve sapın en üst kısmında yer alan yelpâze şeklindeki eşiğin üzerinden geçirilir.
Mağripli bir gezgin olan İbn-i Batuta, bu çalgıyı 1352 yılında Mansa Mûsâ’nın sarayında gördüğünü bildirmektedir. O tarihten günümüze dek gelen Ngoni’nin farklı ebatlardaki birçok çeşidine, Kuzey ve Sahraaltı Afrika olarak bilinen geniş coğrafyada rastlanabilir. Eski çağlardan beri kutlamalarda, özel günlerde ve törenlerde griolar tarafından icrâ edilen ngoninin, Mande halklarının Amerika’ya köle olarak götürülmesinden sonra, Kuzey Amerika’da Banjo adı verilen çalgıya dönüştüğü düşünülmektedir.
Ngoni, Kora ile birlikte, Batı Afrika’ya özgü, "grio" adı verilen, tarihçilik, şairlik yapan, övgü şarkıları söyleyen ve genelde aileden yetişen gezgin müzisyenlerin kullandığı sazlardan biridir. Her ne kadar öğrencileri olsa da bir grio, geleneği ve yeteneklerini öncelikle yakın ailesine, özellikle de erkek çocuklarına aktarır. Bu nedenle bölgede kuşaklar boyunca bu işi yapan köklü aileler bulmak mümkündür. Şifâhî geleneğin önemli bir kaynağı olan grionun temel görevlerinden biri de yaşadığı toplumun mitolojisindeki efsâneleri nakletmektir. Konuları, inanılan tanrı ve tanrıçaların hikâyeleri, doğal ve doğaüstü dünyaya dâir açıklamalar, yaratılış, ölüm, ölüm ötesi gibi kavramlara dair yorumlar olan bu efsânelerin, insanların uhrevî hayatlarının ve dînî inançlarının şekillenmesinde önemli payı vardır. Efsâneleri bir miras olarak canlı tutan ve koruyup aktaran kişi olan grio, aynı zamanda dînî işlevlere sahip bir konumdaydı. Ayrıca insanların hayatlarındaki şenlik, evlilik, bayram ve ad koyma gibi bütün önemli olaylarda da yer almaktaydı. Bölgede İslâm'ın hâkim din olmasından sonra grio, bu kez hikâyelerini ve dile getirdiği konuları İslâm geleneğinden seçmek kaydıyla, toplumdaki konumunu ve önemini korumuştır.
Bassekou Kouyate (Basekû Kûyâte) & Ngoni Ba
Bassekou Kouyate 1966 yılında, Nijer nehri kıyısında yer alan ve birçok farklı etnik kökenden insanı bir arada barındıran Garana adlı küçük bir köyde dünyaya gelmiştir. Garana köyünün etrafı kadîm grio geleneğine sahip çok sayıda köy ile çevrilidir. Tarih boyunca süregelen grio geleneğinin en bilindik örnekleri, bu küçük köylerde sergilenmiştir. Geçmişten gelen şarkılar, Bassekou Kouyate’nin en büyük ilhâm kaynağı olmuştur.
Bassekou’nun grio geleneğine olan ilgisi çok küçük yaşlarda başlamıştır. Babası “Ngoniba” adı verilen büyükçe bir tür ngoni icrâ eden Moustapha (Mustafâ) Kouyate, annesi ise ses sanatçısı Yakare Damba’dır. Bassekou Kouyate ngoniyi, Garana’daki evinde erkek çocuklarına grup dersleri veren babasından öğrenmiştir. Aynı zamanda ngoni konusunda çok fazla bilgi edindiği dedesi Üstâd Banzoumana Sissoko ile de meşk etmiştir.
1970’li yılların sonunda babasının rahatsızlanması üzerine Bassekou, henüz 16 yaşındayken annesinin çıktığı Burkina Faso turnesinde sahnede onun yerini almıştır. Daha sonra grio geleneğinden gelen çok sayıda sanatçı ile çalışma fırsatı bulmuş ve bu sâyede ngoni icrâsında kendine has bir takım yenilikler geliştirmeye başlamıştır. Ses aralığını genişletmek için sazına farklı teller eklemiş, ngoniyi ilk kez ayakta icrâ etmiş ve sazın tellerini farklı şekillerde çekerek daha seri bir icrâ sergilemiştir. Bu sâyede o döneme kadar bölgede gözden düşme tehlikesi ile karşı karşıya bulunan ngoni, modern gitarlar ile rekâbet edebilecek kadar tanınan bir saz hâline gelmiştir.
Çok kısa bir süre sonra, kendisi gibi sazının icrâ yöntemlerini geliştirmek ve bilinirliğini arttırarak grio geleneğini tüm dünyaya tanıtmak amacındaki son dönemin müstesnâ sanatçısı, kora icrâcısı Toumani Diabate ile tanışmıştır. Bassekou Kouyate, Toumani Diabate ve balafon icrâcısı Keletigui Diabate’nin yer aldığı üç sanatçıdan oluşan Symmetric Trio adlı topluluk, Mali geleneksel müziğine büyük katkı sağlamıştır. Kouyate ilk Avrupa turnesine 1990 yılında Symmetric Trio ile çıkmıştır.
2005 yılında Ali Farka Touré, “Savane” adlı albümünün kayıtları ve 2005 yılı yazında yaptığı son turnede kendisine eşlik etmesi için Bassekou Kouyate’yi dâvet etmiştir. Aynı yıl Touré’nin âni ölümünden sonra Bassekou, Ngoni Ba’yı kurmuş, ngoninin kora veya gitar eşliği olmaksızın dinlenmesini ve sazın çıplak sesinin tanınması amacıyla toplulukta farklı ebatlardaki dört ngoniye yer vermiştir. Bu özgün fikrin temeli aslında çok eskilere dayanır. Sömürgecilik öncesi dönemde yerel hükümdârlar zaman zaman otuz ilâ kırk ngoni icrâcısının bir arada icrâ ettikleri büyük topluluklar kurarlardı. Bassekou kurduğu bu toplulukla, Mande halklarının yüzyıllar boyunca yaptığı gibi, eski bir geleneği kendi zamanına uyarlamayı başarmıştır.
Ngoni Ba’nın “Segu Bleu” isimli ilk albümü Afrika müziği alanında 2007 yılı içerisinde yapılmış en tanınmış çalışmalardan biridir. Bu albüm BBC tarafından verilen dünya müzikleri ödülüne üç ayrı dalda aday gösterilmiş ve eleştirmenler tarafından “2007 yılının en başarılı albümü” ve “En iyi Afrikalı sanatçı” ödüllerine lâyık görülmüştür. 2007 yılından itibaren Bassekou Kouyate ve Ngoni Ba Avrupa’da, Afrika’da ve hatta Karayipler’de pek çok turneye çıkmıştır.
Grubun başarısı sayesinde Mali’de son dönemde unutulmaya yüz tutan ngoni yeniden itibar görmeye başlamıştır. Ngoni Ba, son dönemde Mali’den çıkan en önemli topluluklardan biri hâline gelmiş ve özellikle gençlerin kendi kadîm müzik geleneklerine ilgi duymasını sağlamıştır. Songlines dergisi, 2011 yılında, “Bassekou, ngoniyi en önemli çalgılardan biri hâline getirerek, bu çalgının algılanışını tamamen değiştirmiştir” tespitinde bulunmuştur. Bassekou Kouyate ve Ngoni Ba, yalnızca beş yıl içerisinde neredeyse tüm dünyayı dolaşarak, 100’den fazla konser vermiştir.
Grubun ikinci albümü “I speak Fula” 2009 yılında yayınlanmış ve Grammy ödüllerine aday gösterilmiştir. Yine aynı yıllarda Kouyate Mali’nin onur madalyası olan Liyâkat Nişanı’na lâyık görülmüştür. Kouyate aynı zamanda bir başka Grammy adayı olan Afrocubism projesinde de yer almıştır.